مؤسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب «دو متن خوشنویسی از اواخر دورهٔ منغیتیان بخارا» را در مجموعۀ نسخه‌پژوهی خود به چاپ رساند. این اثر که شامل دو متن «تذکرهالخطاطین» و «مجموعه‌الکاتبین» است به کوشش علی صفری آق‌قلعه و حکیمه شریعت‌نیا تهیه و منتشر شده است.
در این کتاب، دو متن منظوم دربارۀ خوشنویسی و خوشنویسان ماوراء‌النّهر در سدۀ ۱۳ و ۱۴ ق منتشر شده که هر دو اثر در دوران سیّد امیر عالِم محمدخان (۱۳۳۹-۱۳۲۹ق) آخرین آخرین امیر منغیتیان بخارا سروده شده‌اند. یکی از دو متن به نام تذکرهالخطاطین در سال ۱۳۳۶ ق توسط راجی بخارایی و متن دوم موسوم به مجموعه‌الکاتبین توسّط قاری فتح‌الله چپ‌دست در سال ۱۳۲۹ ق سروده شده است. یکی از وجوه اهمیت دو متن، اطلاعات آنها دربارهٔ خوشنویسان بخارا در آن دوره است، اما در بخشی از تذکرهالخطاطین به آموزش خوشنویسی نستعلیق پرداخته شده که از دیدگاه آگاهی از شیوهٔ خوشنویسی و نامگذاری مفردات و ترکیبات حروف اهمیت بسیاری دارد.
گردآوردندگان این اثر در مقدمۀ خود بر این باورند که متون مرتبط با خوشنویسی و خوشنویسان منطقۀ ماوراءالنهر در سدهٔ ۱۳ و ۱۴ انگشت‌شمار هستند و ضمناً نسخه‌های کتابت شده توسط خوشنویسان آن دوره و منطقه نیز به ایران وارد نشده است و هیچکدام از این متون در اختیار پژوهشگران نبوده و همچنین در کتاب احوال و آثار خوشنویسان دکتر مهدی بیانی نیز به آنها اشاره نشده است.
خوشنویسانی که در این دو متن به ویژه تذکرهالخطاطین به آنها پرداخته شده خوشنویسانی مرتبط با دربار بخارا یا دانشمندان و هنرمندان آن منطقه بوده‌اند. همچنین در تذکرهالخطاطین از چند تن جواهرساز و مُهرکَن نیز یاد شده که جزو هنرمندان پیشه‌ور و صنعت‌گر به شمار می‌آیند و چون اطلاعات متون دربارهٔ این طبقات اجتماعی اندک است، چنین اطلاعاتی می‌تواند سودمند باشد.
در سطور بالا به این نکته اشاره شد که در تذکرهالخطاطین بخش آموزش خط نستعلیق نیز وجود دارد. در این بخش، هنگام آموزشٍ حروف، به انواع آنها در وضعیت مفرد یا در ترکیب با حروف دیگر اشاره شده و هر کدام از گونه‌ها نیز نامگذاری شده است.
صفری آق‌قلعه و شریعت‌نیا با اشاره به مشکلات آموزش و پژوهش خوشنویسی دورهٔ اسلامی، اصلی‌ترین هدف خود از انتشار این سلسله متون را تدوین یک دستنامهٔ خوشنویسی دانسته‌اند و آگاهی از نامگذاری حروف در تدوین چنین اثری را مغتنم عنوان کرده‌اند.
راجی بخارایی در تعلیم خط نستعیلق و به عنوان مثالردر آموزش حرف«ب» این‌گونه سروده است:
به حرفِ با بنه یک نقطه گردن
نشاید کمتر از شش نقطه گردن
توان تا نُه نقط بستن تن با
ز بالا پست نیمی دامنِ با
به تا و ثاست این جکم ای خردمند
بُوَد مانندِ حکمِ حرفِ مانند
این سراینده در ادامه اثر به شرح احوال خوشنویسان با زبان شعر پرداخته و از مخدوم احمد، ابراهیم و اسحاق، میراکرم و میرزا احمد و بسیاری دیگر سخن گفته است.
گردآوردندگان این کتاب اثر مجموعه‌الکاتبین اثر قاری فتح‌الله چپ دست را کم حجم دانسته و نوشته‌اند که این اثر منثور شامل ۱۶۰ بیت در شرح حال خوشنویسان بخارا پس از عهد عبدالعزیز خان تا دورۀ عالم‌خان است.
«دو متن خوشنویسی از اواخر دورهٔ منغتیان بخارا» به کوشش علی صفری آق‌قلعه و حکیمه شریعت‌نیا از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است و به قیمت ۱۹۰ هزار تومان به فروش می‌رسد.
میراث مکتوب
